اما همه نشانه‌ها و سخن‌ها ما را به یک سمت و سو برد؛ شارستان. مدیرعامل مهندسان مشاور شارستان تمام جزئیات طرح شریان حیاتی تهران را برایمان گفت. بهرام فریور صدری در حدود 40 سال است که در حوزه شهرسازی فعالیت می‌کند و به تعبیر بسیاری از شهرسازان وی پدر شهرسازی نوین ایران است.
- منطقه 22 در طرح فرمانفرما چه کاربری‌ای داشت؟
منطقه 22 در طرح جامع قدیم که به طرح فرمانفرما معروف شده، برای توسعه شهر تهران در نظر گرفته شده‌بود. در آن موقع ایده این بود که غرب رودخانه کن، مثل یک شهر جدید باشد که به شهر جدید غرب کن شهرت یافته بود. این شهرک قرار بود مستقل باشد و سازماندهی ویژه‌ای شود. در واقع این منطقه برای توسعه مسکونی شهر تهران دیده شد. در طرح ساماندهی تهران که توسط مهندسین مشاور آتک اجرا شد اصول طرح جامع فرمانفرما حفظ شده و پیش‌بینی کرده بود بین 600 تا 700 هزار نفر جمعیت در منطقه 22 اسکان پیدا کنند.
این ایده مبنای تهیه طرح تفصیلی منطقه 22 شد. این طرح تهیه و در کمیسیون ماده 5 نیز تصویب شد. همزمان با این طرح تفصیلی شهرداری منطقه 22 نیز تاسیس شد؛ یعنی در بدو تاسیس شهرداری، طرح تفصیلی منطقه به آن ابلاغ شد و تحت یک طرح شهرداری شروع به فعالیت کرد. از آنجا که این منطقه از محدوده خدماتی شهر تهران بیرون بود و اجازه ساخت و ساز در آنجا داده نمی‌شد زمین‌ها بسیار ارزان بود.
در نتیجه این منطقه محلی برای اسکان بسیاری از نهادهای کم درآمد شد. از جمله تعاونی‌های مسکن به این منطقه بسیار مراجعه کردند و زمین‌هایی را خریداری کرده و شروع به ساخت کردند. بر این اساس درخواست برای صدور پروانه زیاد شد. شهرداری منطقه نیز با تشکیل کمیسیون‌ها سعی کرد از همان ابتدا به این وضعیت سامان دهد. از آنجا که تعاونی‌ها به لحاظ اقتصادی چندان قدرتی نداشتند، نمی‌توانستند طراح شهری متناسب و قابل‌قبولی ارائه دهند. بنابراین معماری این منطقه آن‌طور که باید مورد توجه قرار نگرفت. همین عامل باعث شد که کیفیت معماری و فضای شهر در این بخش پایین بیاید.
- درکنار این فعالیت‌ها آیا طرحی نبود که از این ساخت‌وسازهای بی‌رویه جلوگیری کند؟
همزمان با تصویب طرح تفصیلی، شورای‌عالی شهرسازی هم طرحی به نام طرح مجموعه شهری تهران بزرگ تصویب کرد که در آن پیش‌بینی شد که در منطقه 22 اصلا نباید جمعیتی ساکن شود؛ یعنی در این منطقه توسعه مسکونی نباید اتفاق بیفتد. چون تنها در این منطقه است که زمین‌های بزرگ خالی وجود دارد. براساس این طرح، توسعه تهران باید در غرب رودخانه کن متوقف شود.
این ایده که در طرح مجموعه شهری مطرح شد و به تصویب شورای‌عالی شهرسازی هم رسید، در شهرداری مباحث زیادی را به‌وجود آورد. در نتیجه به خاطر اختلافات شهرداری تهران و وزارت مسکن و شهرسازی موضوع به هیات دولت کشیده شد. در هیات دولت نیز نظر وزارت مسکن تائید شد. اما شهرداری در آن دوره همچنان طرح تفصیلی مصوب خود را به اجرا در آورد که مغایر با طرح مجموعه شهری تهران بزرگ بود.
- چه عاملی باعث توقف این روند شد؟
در این مقطع شهرداری‌های مناطق تهران ملزم شدند تا با مهندسان مشاور برای اجرای طرح‌های تفصیلی همکاری کنند. مهندسان مشاور شارستان به‌عنوان مشاور منطقه 22 برگزیده شدند. شارستان موظف شد تا طرح جامع و طرح تفصیلی منطقه را به دقت بازنگری کند. بنابراین هم طرح جامع فرمانفرما و هم طرح‌های تفصیلی مناطق مورد بررسی قرار گرفت. در کنار آن طرح مجموعه شهری تهران بزرگ نیز مورد مطالعه قرار گرفت.
از آنجا که طرح مجموعه شهری تهران بزرگ که از سوی وزارت مسکن ارائه شده‌بود تنها دارای کلیات بود، شارستان درصدد تدوین جزئیات آن برآمد. البته با توجه به طرح‌های جامع و تفصیلی.
بنابراین با توجه به طرح‌های قبلی و همچنین طرح مجموعه شهری پیشنهاد کردیم که منطقه 22 به‌عنوان یک مرکز شهری برای خدمات شهری و فرا شهری مورد توجه قرار گیرد و تمامی زمین‌های آزاد آن برای این هدف به کارگرفته شود. در واقع توسعه فضای مسکونی در این دوره کاملا متوقف شد.
منطق شما برای این کار چه بود؟
منطق ما بر این بود که شهر تهران از همان روزهای آغازین توسعه، تمامی زمین‌های اطراف خود را بلعیده‌است. از طرفی شهر کرج در حال توسعه به سمت تهران است و فاصله میان تهران و کرج به‌تدریج پر می‌شود. اگر اوضاع به همین شکل ادامه یابد، در آینده شاهد یک هیولای عجیب به نام تهران-کرج خواهیم بود.
این موضوع ما را برای توقف توسعه مسکونی و ایجاد یک فضای خالی در این منطقه ترغیب کرد تا این منطقه به‌صورت یک فضای خدماتی شهری اختصاص یابد. ایده ما بر این بود که اینجا، بهترین جایی است که می‌توان برنامه‌های شهری و فرا شهری را متمرکز کرد. چرا که تنها جایی است که دارای زمین‌های خالی زیاد است و همچنین به لحاظ آب و هوایی بسیار مساعد است و به نوعی ریه‌های تهران نیز محسوب می‌شود.
در طرح‌های قبلی برای این منطقه یک دریاچه نیز پیش‌بینی شده‌بود. وجود بسترهای مختلف تفریحی و زیست‌محیطی در این منطقه از جمله پارک چیتگر، میدان تیر چیتگر و مجموعه‌ای از دامنه‌های زیبای البرز وهمچنین این دریاچه فرصت بسیار مناسبی بود برای توسعه خدمات فرامنطقه‌ای. در واقع این منطقه در طرحی که ما ارائه کردیم ویژگی زیست‌محیطی پیدا کرده بود و از کاربری صرفا مسکونی فاصله گرفته بود.
این طرح هم می‌توانست اهداف طرح مجموعه شهری تهران بزرگ را مد نظر قرار دهد و هم باعث شود تا تهران مرکزی برای فعالیت‌های پاک داشته باشد. بنابراین ما بر این پیشنهاد تاکید کردیم. در مقابل این طرح، شهرداری به‌دلیل تعهدات ایجاد شده مقاومت کرد. شهرداری همچنان بر اهداف طرح ساماندهی پافشاری می‌کرد و معتقد بود که منطقه به مرکزی مسکونی تبدیل شود و تا سقف 600 الی 700 هزار نفر جمعیت را در خود جای دهد.
حتی ابتدای اجرای این طرح اعلام کرد که ظرفیت منطقه برای اسکان 600 هزار نفر پر شده است و شهرداری برای اسکان 600 هزار نفر متعهد شده‌است. مشاور اجرای طرح جامع که شرکت بوم‌سازگان بود، این منطقه را تنها برای اسکان 80 هزار نفر پیش‌بینی کرده‌بود و به هیچ وجه حاضر نبود تا این تعداد افزایش پیدا کند. مطالعه طرح‌های مختلف و ارائه گزارش‌های متعدد باعث شد تا بوم‌سازگان با اسکان 100 هزار نفر در این منطقه موافقت کند. اما از طرفی تعهدات شهرداری بیش از این تعداد بود.
بنابراین با رویکرد واقع‌بینانه و با مطالعات بسیار شارستان حداکثر ظرفیت جمعیتی این منطقه را 300 هزار نفر اعلام کرد. این تعداد جمعیت ساکن هم می‌توانست تعهدات ایجاد شده شهرداری را پاسخ دهد و هم اینکه منطقه را از کارکرد اصلی‌اش که کارکردی خدمات شهری و فراشهری بود دور نیندازد. این پیشنهاد در واقع مبنای اصلی برای تهیه طرح جامع و تفصیلی منطقه شد.
- آیا طرح‌های قبلی کارکردهای فعلی منطقه را پیش بینی کرده بودند؟
براساس طرح جامع قبلی قرار بود این منطقه از شهرداری تهران جدا شود و به‌صورت مستقل دارای شهرداری شود. اما اگر این اتفاق می‌افتاد چند عیب داشت: اول اینکه ممکن بود با اجرا این طرح، تمامی طرح‌های قبلی و فعلی این منطقه نادیده گرفته شود و دوم اینکه منطقه دستخوش توسعه‌ای ناهمگون شود و به منطقه‌ای صرفا مسکونی تبدیل شود. بنابراین این موضوع به کلی منتفی شد و تصمیم بر آن شد تا غرب رودخانه کن به‌صورت یکی از زیرمجموعه‌های شهرداری تهران به فعالیت بپردازد تا با توجه به ویژگی‌ها و نیاز‌های شهر تهران توسعه یابد.
این منطقه دارای استعداد‌های بسیاری است. یکی از مناطق ویژه این بخش، میدان تیر چیتگر است که مساحتی حدود 500 هکتار دارد. من معتقدم که منطقه 22 انگشتر شهر تهران است و میدان تیر چیتگر نیز نگین این انگشتری. وجود دریاچه‌ای که قرار است در کنار این مجموعه ایجاد شود، باعث شده است که مجموعه ویژگی منحصر به فردی داشته باشد.
اما متأسفانه در طول سال‌هایی که طرح تفصیلی منطقه 22 بدون توجه به طرح مجموعه شهری تهران بزرگ به اجرا درآمد، در کنار صدور پروانه ساخت برای بخش‌های مختلف این منطقه، میدان تیر چیتگر نیز دچار این فرآیند شد. در واقع تعاونی مسکن ارتش برای تامین مسکن کارکنان خود، پروانه ساخت برای اسکان 30 هزار نفر از کارکنانش در میدان تیر چیتگر را از شهرداری گرفت. البته پس از آنکه شارستان وارد عمل شد، پروانه‌های صادر شده به دقت بررسی شد و با بحث‌ها و جلسات مختلف تنها پروانه ساخت برای 15 هزار نفر تائید شد. البته امیدواریم که این تعداد نیز کمتر شود و ویژگی این منطقه به‌طور کلی حفظ شود. این یک واقعیت است که با اقدامات این چنینی و فعالیت‌های غیرکارشناسی نمی‌توان دیگر ادامه داد.
در واقع امروزه باید رویکرد شهرداری عوض شود و با صدور پروانه مسکن برای کسب درآمد بیشتر با شهر برخورد نکند. اگر به کارکرد فرا منطقه‌ای و درآمد‌های حاصل از آن توجه شود، می‌توان آینده‌ای امیدوار‌کننده را رقم زد. بی‌تردید با تثبیت ویژگی گردشگری و زیست‌محیطی منطقه 22، سرمایه‌گذاران در این منطقه حضوری جدی‌تر خواهند داشت و بی‌‌شک بازگشت سرمایه چه برای شهرداری و چه ارگان‌هایی مانند ارتش چندین برابر بیشتر از ساخت مسکن است. ارزش افزوده این منطقه به‌دلیل ویژگی‌های اقلیمی و انسان‌ساخت بسیار زیاد است.
